نشریه 101، خرداد و تیر 1398، دکتر موسی بزرگ اصل

تقاضا برای خدمات انحصاری حرفه حسابرسی در نظام کلان اقتصادی کشورها تا حد زیادی تابع تضاد منافع بین ذینفعان مختلف و نیاز به ایجاد شفافیت برای کاهش هزینه ‏های اقتصادی ناشی از تضاد منافع است.
اگر چه بخش مهمی از درامد موسسه های بزرگ حسابرسی ناشی از خدماتی مانند مشاوره مالیاتی است، اما چنین خدماتی را دیگر حرفه ها نیز ارایه می‏ کنند. حق خدمت حسابرسی در کشورها، از طریق قوانین و مقررات، به طور انحصاری به افراد دارای تخصص و تجربه حسابرسی اعطا می‏ شود و حسابرسان در برابر اعطای این حق انحصاری، خود را پاسخگوی منافع عمومی می‏ دانند.
پاسخگویی به منافع عمومی، که در صدر آیین رفتار حرفه ‏ای حسابرسان دیده می ‏شود، چراغ هدایتگر آنها برای حرکت در محیطی آکنده از تضاد منافع است. همین تضاد منافع است که استقلال حسابرسان را به شرط لازم برای انجام بی‏ طرفانه قضاوت حرفه ‏ای تبدیل می‏ کند. در کنار شرط اساسی استقلال، حسابرسان باید از منابع مالی و انسانی کافی برای انجام حسابرسی طبق استانداردهای حسابرسی نیز برخوردار باشند.
شرایط ارائه خدمات حسابرسی، منحصربه فرد است و تاکنون سازوکارهای بازار، یعنی عرضه وتقاضا، نتوانسته است آن را به خوبی تنظیم کند. در رسوایی‏هایی از قبیل انرون، استقلال حسابرس حفظ نشده بود و در نتیجه آن یک موسسه 90 ساله با بیش از 100 هزار نفر نیروی انسانی منحل شد.
در کشور ما، مواردی مشاهده می‏ شود که بنگاهها درپی دریافت تأییدیه حسابرس هستند، ولی برای استقلال او ارزشی قائل نیستند و بهایی برای آن نیز پرداخت نمی‏ کنند، و برای دریافت گزارش مطلوب هم اصرار دارند. در این ارتباط، حسابرسان، گلایه دارند که به دلیل رعایت استقلال و ارائه گزارش مشروط، کنار گذاشته شده ‏اند. ویژگی استقلال، مهم‏ترین عامل در کیفیت حسابرسی است، اما بازار در بسیاری موارد، بهای آن را پرداخت نمی‏ کند.
قیمت بازار برای کالا و خدمات، تابع کیفیت است. هر چه کیفیت بالاتر باشد، قیمت پرداختی افزایش می‏ یابد. هر کالا و خدمتی که در بازار عرضه می‏ شود همین وضعیت را دارد، به جز حسابرسی.
در حسابرسی، به دلیل تضاد منافعی که در ابتدا اشاره شد، مواردی که مشتریان دنبال کیفیت نیستند درخورتوجه است. بسیاری از صاحبکاران حاضر نیستند در ازای افزایش کیفیت گزارش حسابرسی پول بیشتری پرداخت کنند. این مسئله، مهم‏ترین نارسایی در سپردن خدمات حسابرسی به فرایند بازار است. بازار، در تنظیم قیمت خدمات حسابرسی و کیفیت حسابرسی، شکست خورده است. این شکست، در اساس باید با ایجاد سازوکار دخالت دولت حل وفصل شود. اگرچه دخالت دولت هم ممکن است مشکل ایجاد کند، اما جایی که بحث منافع عمومی در میان است چاره دیگری وجود ندارد.
شکست بازار، با رسوائیهای بزرگ مانند انرون و ورلدکام و گسترش دامنه موج بی ‏اعتمادی در بازارهای سرمایه، عیان‏ تر شد و اعتماد عمومی نسبت به خودانتظامی حرفه حسابرسی، متزلزل شد. درنتیجه، کشورهای بزرگِ دارای اقتصاد آزاد، بر خودانتظامی حرفه حسابرسی خط بطلان کشیدند و نهادهایی را خارج از مجامع حرفه ‏ای برای نظارت بر موسسه های حسابرسی و به ویژه کنترل کیفیت پرونده ‏های حسابرسی ایجاد کردند. هم‏اکنون، در بیش از 50 اقتصاد مهم دنیا، برای نظارت بر حرفه حسابرسی، نهادی مستقل از حرفه ایجاد شده است.
نهادهای ملی ناظر بر حسابرسی مستقل، برای تبادل تجربیات و ایجاد نظم جهانی، یک تشکل بین ‏المللی به نام انـدیشکده بین‏ المللی ناظـران حسـابرسـی مستقل (International Forum of Independent Audit Regulators) ایجاد کرده ‏اند که این نهاد اصول بسیار مهمی را برای تاسیس و اداره نهادهای ناظر تدوین کرده است. این اصول، ضامن اثربخشی سیستم نظارت بر حسابرسان مستقل است و شامل سه دسته اصول مرتبط با ساختار، عملیات، و بازرسی است.
طبق اصل دوم، نهاد ناظر باید از نظر عملیاتی مستقل باشد و در حوزه راهبری زیر کنترل شاغلین حرفه حسابرسی نباشد. طبق اصل پنجم، نهاد ناظر باید اطمینان یابد که کارکنان آن از حرفه حسابرسی مستقل باشند. اصول یادشده، توان آن را دارند که مسئله تضاد منافع در نظارت بر حسابرسی مستقل را حل و به حفظ استقلال حسابرسان کمک کنند. نهاد ناظر در هر کشور، پرونده ‏های حسابرسی را در حوزه خود بررسی و در موارد ضعف کیفیت و تخطی از ضوابط حرفه ‏ای، اقدام انضباطی را اعمال می ‏کند.
در ایران، نیاز به ایجاد نهاد ناظرِ مستقل از جامعه حسابداران رسمی، برای ارتقای کیفیت کار حسابرسی و پشتیبانی از حسابرسی مستقل، دوچندان است. سازمان حسابرسی تلاش می‏ کند برای حفظ اعتبار حرفه حسابرسی و رشد و اعتلای آن از ظرفیتهای خود برای پیشبرد این موضوع مهم بیشترین استفاده را بکند.